یکی از واژه‌های بلاتکلیف و سرگردان ما شاید واژه «پرورش» در ترکیب «آموزش و پرورش» باشد. سازمان آموزش و پرورش تا به حال راه‌های زیادی را برای معنی بخشیدن به این واژه امتحان کرده است. یکی از راه‌های متفاوتی که طی کرده، تاسیس پژوهش‌سراهای دانش آموزی بوده است.در گپ طلوعی5، خانم فاطمه سراج یک طلوعی پژوهشگر با آقای احمد خادریان، رئیس پژوهشسرای دانش آموزی سینا مسیح آبادی به گفت‌وگو نشستند.
در ادامه گزارشی از این گپ را می‌خوانید:
در کل کشور حدود 664 پژوهشسرای فعال است. پژوهش‌سراهای دانش آموزی با چه هدفی در آموزش و پرورش ایجاد شدند؟ فعالیت آنها، امروزه به چه سمتی می‌رود؟
پژوهش‌سراهای دانش آموزی در ادامه آزمایشگاه‌ها آمده اند. آزمایشگاه‌ها در قدیم با این نیت شکل گرفتند که بتوانند به صورت کار عملی و میدانی در حاشیه درس دانش آموزان، روند آموزش را تکمیل کنند. اما اتفاقی به مرور زمان و از سال 1379 به بعد افتاد.
وزارت آموزش و پرورش به این نتیجه رسید که باید روند آموزش را تغییر دهد. یعنی از شیوه آموزش محور، به سمت شیوه پژوهش محور گرایش پیدا کند. پژوهش‌سراها از سال 79 به بعد در مسیر خوبی پیش رفته‌اند.
اگرچه مفاد اساسنامه‌های پژوهش‌سراها محقق نشده بود. یک سری برنامه ها تا دو سه سال گذشته عملی نشده بود، اما در دو سه سال اخیر اتفاقات خوبی افتاده و برنامه ها به سمت مدنظر هدایت شدند.
فعالیت پژوهش‌سراها بیشتر مایل به کارهای آزمایشگاهی مانند فیزیک، شیمی، زیست و… است. البته در زمینه آموزش ریاضی و علوم پایه نیز خیلی فعال هستند. اما پژوهش‌سراها چقدر به سمت آموزش مهارت‌های زندگی به دانش آموزان پيش رفته‌اند؟ آيا برنامه ريزي براي اين امر صورت گرفته؟
ديدگاه همكاراني كه در پژوهش‌سراها كار مي‌كنند در همين جهت است. اما برای رسیدن به این منظور نیاز به همراهی سیستم هم داریم. یعنی وقتی که فعالیت‌های پژوهش‌سرا را تعریف می‌کنیم، در ذیل یک سیستم است.
باید پرسید این سیستم آیا موفق شده است مدیران مدارس را به این سمت بکشد؟ آیا موفق بوده است که همه پژوهش‌سراها را در راستای خود قرار دهد؟ این وابسته به برنامه‌ریزی‌هایی است که در بلند مدت شده است. متاسفانه هنوز نتوانستیم در این سال‌ها، جایگاهی درست برای پژوهش‌سراها تعریف کنیم.
در زمانی ما زیرنظر معاونت پرورشی بودیم. بعدتر گفتند که جایگاه اینجا نیست و باید زیرنظر معاونت پژوهش باشد. بعدها گفتند زیر نظر معاونت پژوهش هم نمی‌تواند باشد و باید به سمت معاونت آموزشی برود. زمزمه‌هایی نیز بود که از معاونت آموزشی خارج شده و به سمت دیگری برود. این جابجایی‌ها و بلاتکلیفی‌ها خود معضلی برای پژوهش‌سراها، اهداف و فعالیت‌های آنها بوده است.
جشنواره‌های دانش‌آموزی (که یک پای آن و آماده‌سازی دانش‌آموزان در پژوهش‌سراهاست) با چه هدف و رویکردی برگزار می‌شوند؟
برای مثال، جشنواره جابربن‌حیان صرفا یک مسابقه و پژوهش نیست. بلکه قرار است که برای دانش آموزان یک تغییر رخ دهد. ابتدا با یک پژوهش ساده طرح طبقه‌بندی اتفاق می‌افتد. با اینکار مستندسازی را در دوران ابتدایی یاد می‌گیرند.
شیوه‌های جستجو را در قالب یک پروژه یاد می‌آموزند. استنتاج و تحلیل کردن را می‌آموزند که این موارد در مدرسه آموزش داده نمی‌شود. ولی در قالب جشنواره و در قالب پروژه این موارد را می‌آموزند. افسوس که افق دید پژوهش‌سراها که قصد داشت پژوهش را در مدارس نهادینه کند، به دلیل وجود موانع به آن سمت حرکت نمی‌کند.
هر طرح و برنامه ای که در ایران طراحی میشود در ابتدا یک طرح خوب و منسجم است، و دستورالعمل خوبی دارد. اما مشکل سیستم ما این است که همه چیز را بر پایه نتیجه محوری پیش می‌برد تا فرآیند محوری.
دانش آموزان و والدین و اولیای مدارس نیز بدنبال نتیجه محوری هستند. مدیران مدارس به این فکر می‌کنند که از دانش آموزان من، چند نفر قرار است به مرحله استانی و کشوری بروند؟ آیا دانش آموز می‌تواند این افتخار را برای مدرسه من بیاورد؟
در صورتی که هدف اجرای این جشنواره‌ها، مشارکت هرچه بیشتر دانش آموزان در حوزه پژوهش است. و اینکه دانش آموز بتواند تفکر تحلیلی و انتقادی را خود شکل دهد. تا این تفکر در سال‌های بالاتر در قالب خلاقیت و ایده‌های نو خود را نشان دهد و دانش آموزان را به سوی هدف خود سوق دهد. که متاسفانه این قالب بندی نتیجه گرا مانع این امر میشود.
شما به عنوان مسئول پژوهش‌سرا حوزه اختیاراتتان چقدر است تا بتوانید طرح‌هایی را پیش ببرید که موجب توانمندی دانش آموزان شود؟ تا چه حدودی امکان اینکه ارتباط بیشتر و بهتری با پژوهش‌سراها داشته باشیم فراهم است؟
خوشبختانه تنها جایی که در آموزش و پرورش فضا و بستر برای دانش آموز، والدین و همکاران مهیا است تا بتوانند به راحتی در هر مسیری که می‌خواهند پیش بروند و محدودیت نداشته باشند همین پژوهش‌سرا است. اداره آموزش و پرورش دست پژوهش‌سرا را باز گذاشته و مدیران هم متوجه این قضیه هستند که پژوهش‌سراها مکان بسیاری مناسبی برای اتفاقات خوب برای مدارس هستند.
آیا مسئول پژوهش‌سرا این اختیار را دارد که طرح‌هایی را به آموزش و پرورش شهرستان یا استان ارائه کند بابت اینکه توانمندی دانش آموزان شهرستان را تقویت کند؟
بنده سال گذشته 14 پژوهشسرای مدرسه را در سطح شهرستان در قالب پژوهش‌سراهای زیرمجموعه پژوهشسرای شهرستان، برنامه‌ریزی کردم. مانند پژوهشسرای خلاقیت، پژوهشسرای کارآفرینی، پژوهشسرای عکاسی، فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی، نانو و سایر شاخه‌های مختلف که برای مقطع متوسطه 2 طراحی شده اند. و از سوی مسئولان استان مورد حمایت قرار گرفت.
هدف ما از این کار این بود که پژوهش‌سرا را به مدرسه ببریم. همانطور که معلم یک مدرسه سرکلاس به دانش آموزان درس می‌دهد، مدیر و معلمان پرورشی و … در مدرسه اتاق دارند، پژوهش‌سرا نیز در مدرسه اتاق و جایگاه ویژه خود را داشته باشد. با این دید که بتواند حامی پژوهش در مدرسه باشد.
شما از طرح «بوم» برنامه ویژه مدارس مطلعید که از اواخر شهریور 97 به همه مدارس ارسال شده. و به مدیران مدارس این اجازه را می‌دهد که 60 ساعت درسی را به برنامه‌های ویژه که مختص توانمندسازی دانش آموزان و ایجاد روحیه نوآوری و کارآفرینی در آنان است، بپردازند. آیا پژوهش‌سراها به این طرح توجه کرده‌اند؟
یکی از بزرگترین معضل پژوهش‌سراها این است که اولیای مدارس اعتقادی به این جربان‌ها ندارند. در مدارس دخترانه این جریان کمی بهتر است و خوشبختانه رغبت برای فعالیت‌های پژوهشی بیشتر است.
متاسفانه در مدارس پسرانه این اتفاق نمی‌افتد و احتمالا از این 60ساعت در قالب کلاس‌های فوق برنامه خودشان استفاده می‌کنند. البته تلاش ما این است که از 60 ساعت اختصاص داده شده، بخشی را به سمت مسیر پژوهش بکشانیم.
پژوهش‌سراها چه فعالیت‌هایی در راستای توانمندسازی دانش آموزان و در نهایت سوق دادن آنها به سمت کارآفرینی می‌کنند؟
یکی ازشعارهای پژوهش‌سراها تبدیل دانایی به ثروت است. ما با هدف بالابردن توانایی دانش‌آموزان برای اینکه بتوانند ثروتی برای خود ایجاد کنند چه در حوزه مادی یا معنوی، جلو می‌رویم.
در سال گذشته دانش‌آموزانی را که پروژه کار کرده‌اند را وارد حوزه کارآفرینی کرده‌ایم. هر پروژه ای که کار می‌شد پس از آن به دانش آموز میگفتیم که بازاریابی کن، در مواردی دانش آموز حتی فروش نیز داشته است. اما کنکور یکی از معضلات بزرگ پژوهش‌سرا هاست و مانع آن میشود که دانش آموزان متوسطه دوم فعالیت مفیدی با پژوهش‌سراها داشته باشند.
در مواردی نیز دانش آموزی که مایل به کارآفرینی است را در مسیر درست هدایت می‌کنیم، موفق میشود، میخواهد وارد فضای کار شود ولی به یکباره وارد فضای کنکور میشود و این مسیر قیچی میشود.
